در چند دهه‌ی اخیر، اندیشمندان اقتصادی ادیان مطالعات و تحقیقات گسترده و فراوانی را در زمینه‌ی اقتصاد دینی( تجزیه وتحلیل رفتارها، نهادها و سیاست های اقتصادی با توجه به زمینه‌های دینی) انجام داده‌اند که حاصل آن به صورت گنجینه‌ای غنی در اختیار جامعه‌ی علمی قرار دارد. در این میان، مطالعه درباره‌ی اندیشه اقتصادی یهودیت، مسیحیت واسلام رونق بیشتری دارد. اين پژوهش هدف اساسي خود را مقايسه‌ی تطبيقي بين انديشه‌ی اقتصادي ادیان مذکور و در نتيجه، شناسايي اقتصاد مطلوب و مورد نظر دين (الگوي ديني اقتصاد) و تبيين ویژگی‌های اقتصاد ديني از منظر انديشمندان اقتصادي ادیان مذکور قرار داده است. در عين حال، براي آن كه بتوان شناخت دقيق و جامعي از اقتصاد ديني داشت، لازم است پژوهش های انجام شده در این زمینه را بررسي کنیم. لذا براي تحقق این شناخت، مطالعه‌ی ماهيت اقتصاد یهودی ، اقتصاد مسیحي و اقتصاداسلامی ضروری است. بر همین اساس بخش¬های اول ، دوم و سوم این پژوهش، به اين مهم پرداخته است و در بخش چهارم نیز هدف اصلي، انجام مقايسه‌ی تطبيقي ميان انديشه¬های اقتصادی یهودیت، مسیحیت واسلام است. درپایان، ابتدا ديدگاه¬هاي صاحب¬نظران اقتصادي یهودی ، مسیحی ومسلمان را در مورد موضوعات اقتصادي مهمي مانند جهان¬بيني اقتصادي، اصول اساسي اقتصاد، كار و مالكيت، عدالت و توزيع و دولت و بازار را مقايسه کرده و با توجه به ديدگاه¬هاي اقتصادي مشترك در یهودیت، مسیحیت واسلام، ویژگی‌های اقتصاد ديني مطرح شده است.
به هر حال، دین و اقتصاد دو بعد زندگی انسانی و اجتماعی هستند که ترسیم و تحلیل صحیح و پایبندی به مفاد‌آنها، باعث تصحیح و تعدیل یکدیگر شده است و هم‌گرایی حاصل از این تعامل ، برکارآمدی هر دو و همچنین دیگر ابعاد زندگی تأثیر به‌‌سزایی خواهد داشت. این پژوهش با روش ، توصیفی – تحلیلی - مقایسه ای و بر مبنای شیوه‌ی کتابخانه‌ای تنظیم شده است. می توانید این پژوهش رشته معارف اسلامی را به صورت فایل word دانلود نمایید.
مقدمه
در چند دهه‌ی اخیر، اندیشمندان اقتصادی ادیان مطالعات و تحقیقات گسترده و فراوانی را در زمینه‌ی اقتصاد دینی( تجزیه وتحلیل رفتارها، نهادها و سیاست های اقتصادی با توجه به زمینه‌های دینی) انجام داده‌اند که حاصل آن به صورت گنجینه‌ای غنی در اختیار جامعه‌ی علمی قرار دارد. در این میان، مطالعه درباره‌ی اندیشه اقتصادی یهودیت، مسیحیت واسلام رونق بیشتری دارد؛به طوری که اندیشمندان الهیاتی و اقتصادی این سه دین توحیدی ضمن تشکیل انجمن‌های علمی وبرگزاری کنفرانس‌های سالانه، مجلات علمی و مجموعه‌ی بسیار وسیعی از کتب و مقالات را در مورد اندیشه‌ی اقتصادی ادیان مذکور تألیف کرده‌اند.
پرسش بسیار مهمی که برای این اندیشمندان مطرح است،این است که اقتصاد مطلوب و مورد نظر دین کدام است و چه ویژگی‌هایی دارد؟ دستیابی به پاسخ این پرسش مستلزم بررسی دیدگاه‌ها و نظریات اقتصادی همه‌ی ادیان بزرگ شرقی و غربی است که کار بسیار دشوار و بزرگی است و تنها گروه‌های بزرگ علمی از عهده‌ی پاسخ گویی به آن بر می‌آیند.
از آنجا که یهودیت، مسیحیت و اسلام از جمله‌ی ادیان بزرگ ابراهیمی هستند و با توجه به این که پیدایش، گسترش و تحکیم پایه‌های دانش جدید اقتصاد در کشور‌هایی صورت گرفته است که عموماً پیرو دین مسیحیت بوده‌اند و همچنین با توجه به گستردگی آرای اقتصادی اسلام و تجربه‌ی تاریخی اقتصاد اسلامی در صدر اسلام و در طی دوره‌ی تمدن بزرگ اسلامی ونیز با عنایت به این که یهودیت قدیمی ترین دین در میان سه دین اصلی دنیا است که ریشه در خاورمیانه دارند و تاریخچه‌ی این دین، سنتی بسیار غنی از تفکرات معنوی و قوانین اخلاقی در تمامی ابعاد وجودی انسان، از جمله بعد اقتصادی آن پدید آورده است، انجام مقایسه‌ی تطبیقی میان اندیشه‌ی اقتصادی یهودیت ، مسیحیت و اسلام می تواند ضمن ارائه‌ی پاسخی مقدماتی به پرسش اساسی مذکور ، گامی مثبت برای شناخت ویژگی های اقتصاد دینی و باز شناسی آن از اقتصاد غیر دینی متعارف باشد و زمینه‌ی مطالعات بیشتر و کاراتر را در این حوزه از دانش فراهم کند.
در این پژوهش، به مقایسه دیدگاههای اقتصادی یهودیت، مسیحیت واسلام می پردازیم با این هدف که با استخراج دیدگاههای اقتصادی مشابه و مشترک این ادیان ، درک عمیق‌تری از اقتصاد دینی و خصوصیات آن به‌دست آوریم.
هدف اصلی از انجام این پژوهش طرح دیدگاههای اقتصادی یهودیت، مسیحیت واسلام ازمنظر صاحب‌نظران اقتصادی این ادیان و انجام تحلیل تطبیقی میان آنها با تاکید بر مسایل مهم اقتصادی مانند کار، مالکیت، بازار، دولت و عدالت اجتماعی است .
به طور کلی در این پژوهش برای شناسایی، از روش اسنادی کتابخانه‌ای استفاده شده است. دیدگاههای صاحب نظران اقتصادی یهودی ، مسیحی واسلامی داده های این پژوهش را تشکیل می دهند و بر دیدگاههای مشابه و مشترک صاحب‌نظران درون دینی و بین دینی تاکید شده است. برای بررسی سؤالات، ارزیابی فرضیه‌ها و در نهایت دستیابی به اهداف این پژوهش، روش تجزیه و تحلیل تطبیقی دیدگاه‌ها ، استفاده شده‌است. در این روش مجموعه‌ی متون و نوشته‌های معتبر صاحب نظران اقتصادی یهودی، مسیحی واسلامی به منظورمقایسه‌ی اشتراکات و افتراقات دیدگاه های اقتصادی این سه دین بررسی خواهدشد. پژوهش حاضر به گرایش‌های اصلی یهودیت ، مسیحیت واسلام می پردازد.
این پژوهش درچهار بخش سازماندهی شده است :در بخش اول ، به اندیشه‌های اقتصادی یهودیت در دو فصل سیر تاریخی اندیشه‌های اقتصادی یهود و مبانی اقتصادی یهود می پردازیم ؛ در بخش دوم، به اندیشه‌های اقتصادی مسیحیت در دو فصل سیر تاریخی اندیشه‌های اقتصادی مسیحیت و مبانی اقتصادی مسیحیت پرداخته می‌شود و در بخش سوم، به اندیشه‌های اقتصادی اسلام در دو فصل سیر تاریخی اندیشه‌های اقتصادی اسلام و مبانی اقتصادی اسلام می‌پردازیم و در بخش چهارم نیز با مقایسه‌ی اندیشه‌ی اقتصادی اسلام ، مسیحیت و یهودیت همانندی‌ها و واگرایی‌های اصول اقتصادی بین آنها را روشن می‌کنیم.این مقایسه نشان می‌دهد که با وجود تفاوت‌های الهیاتی و عقیدتی فراوان در درون هر دین و دربین این سه دین بزرگ توحیدی هماننی‌های بسیاری در مورد اصول اقتصادی آنها وجود دارد.
نیازها، اندیشه ها و ریشه های ترکیب دین و اقتصاد
برای همه ی اندیشمندان، صاحب نظران و پژوهشگرانی که تمایل دارند امور اقتصادی را از منظر دین مطالعه کنند، اقتصاد دینی جنبه خاصی دارد ضمن اینکه صاحب نظران فلسفی، علوم اجتماعی و دینی نیز به این مطالعات علاقه‌مندند؛ زیرا ارزیابی سیاست¬ها و حتی نظریه¬های اقتصادی از منظر دین، برای اندیشمندان عرصه¬های یاد شده با اهمیت تلقی می¬شود. با وجودی که تمامی نگرش¬های علمی – اجتماعی به مذهب؛ در پی توضیح عقاید ، رفتارها و نهادهای مذهبی هستند، فرضیه‌های متفاوتی را به کار می¬گیرند و بر عنوان‌ها و پرسش¬های متفاوتی تأکید می¬ورزند و به همین دلیل ضریب اهمیت مطالعات دینی برای اندیشمندان مختلف، متفاوت است؛ برای مثال بسیاری از جامعه شناسان، روان‌شناسان و مردم شناسان بر دنیای غیر دینی (سکولاریسم) تأکید دارند و صرفاً برای مذهب به توجیهات جامعه شناختی و روان شناختی عقیده دارند و ریشه‌ی فکری و فلسفی ناب و مستقلی را برای عقاید و رفتارهای مذهبی قبول ندارند. در عین حال گروه¬هایی از این اندیشمندان، مانند بسیاری از اقتصاددانان و دیگر صاحب نظران علوم اجتماعی، به ویژه پس از دهه‌ی 1970 رفتارها، عقاید و نهادهای مذهبی را با عقلانیت ابزاری و غیرابزاری مورد توجه و مطالعه قرار داده‌اند و برای آن بنیان‌هایی( به ویژه فلسفی) قائل هستند.
در ضمن هر دو شاخه مطالعات دین و اقتصاد (تحلیل اقتصادی از دین و اقتصاد دینی) از پیشینه‌ی قابل توجهی برخوردارند؛ برای مثال صاحب نظرانی مانند، گری بکر، رابرت برو، یاناکان ، استارک و فینک ، مطالعات خود را بیشتر در مقوله‌ی «اقتصاد دین» متمرکز ساخته¬اند. همچنین گی ، کوران ، پوپر ، واتر‌من عمدتاً به بررسی «اقتصاد دینی» پرداخته¬اند .شاید بتوان آدام اسمیت را اولین اقتصاددانی دانست که آغازگر مطالعات دین و اقتصاد ( به ویژه در شاخه‌ی تحلیل اقتصادی از دین ) در اواخر قرن 18 بوده است.
در حال حاضر علاوه بر انتشار کتب و مقالات، اجرای طرح‌ها، راه¬اندازی کنفرانس¬ها، کارگاه¬ها و نشست¬های تخصصی، کلاس¬ها، رشته¬ها و گرایش¬های آموزشی نیز در عرصه¬های دین و اقتصاد در حال برگزاری است. همچنین در این ارتباط انجمن¬های علمی شکل گرفته است و مجلاتی علمی به صورت مستقل در این زمینه منتشر می¬شود و مقالات دیگری نیز در نشریات غیرمرتبط با دین و اقتصاد به چاپ می¬رسد .
فهرست مطالب
مقدمه
پیشگفتار
1- نیازها، اندیشه¬ها و ریشه¬های ترکیب دین و اقتصاد ............................................................9
2- عناصر و زمینه‌های پیوند اقتصاد و دین.........................................................................10
3- تجزیه و تحلیل اقتصادی از دین (اقتصاد دین)..................................................................13
بخش اوّل : یهودیت
فصل اوّل: سیر تاریخی اندیشه‌های اقتصادی یهودیت.........................................21
1-1) اندیشه‌های اقتصادی در عهد عتیق............................................................................21
1-1-1)کشاورزی در عصر کتاب مقدس......................................................................................21
2-1-1) بازرگانی و صنایع در عصر عهد عتقیق.................................................................25
3-1-1) بررسی اقتصادی حیات یهودیان در دوران صلح با رومیان..........................................28
2-1)دوره قرون وسطی................................................................................................31
1-2-1)اقتصاد قرون وسطی و یهودیت بیزانسی..................................................................31
2-2-1) بازرگانان یهودی در مدیترانه قرون وسطی ............................................................33
3-2-1) فعالیت‌های اقتصادی یهودیان در اسلام قرون وسطی.................................................35
4-2-1) پایان عصر طلایی اقتصاد یهودیان .......................................................................37
3-1) یهودیت در قرون 17و18و19و20.......................................................................39
1-3-1) یهودیت آمستردام در طی دورانمرکانتالیسم (سودا گرایی) ..........................................39
2-3-1) اندیشه¬های اقتصادی یهودیان در بریتانیا .............................................................41
فصل دوم : مبانی و ماهیت اقتصادی یهودیت......................................................43
1-2)مبانی اقتصادی یهودی...........................................................................................45
1-1-2)قوانین و اقتصاد یهود و دیدگاه آن دین به مالکیت........................................................45
2-1-2)ثروت و دارایی¬ها .............................................................................................49
1-2-1-2)پول، بانکداری و بهره..............................................................................................55
2-2-1-2)بازرگانی، تجارت منصفانه و مقررات دولتی ..............................................................................59
3-1-2)تخصیص منابع به نهادهای اقتصادی در اقتصاد یهودی ..............................................63
تهاتر و نقش پول ............................................................................................................66
2-2)ماهیت اقتصادی یهودیت.........................................................................................69
بخش دوم: مسیحیت
فصل اول: سیر تاریخی اندیشه های اقتصادی مسیحیت...........................................75
1-1)اندیشه های اقتصادی مربوط به کتاب مقدس ، قدّيسان و دانشمندان اوليه مسيحي..............75
1-1-1)رويكرد كتاب مقدس به اقتصاد ..............................................................................75
2-1-1) انديشه اقتصادي قدّيسان و دانشمندان اوليه مسيحي.....................................................77
3-1-1) فئوداليسم و انديشه‌ی مدرسي¬ها در قرون وسطا .......................................................81
2-1)قرون 16 و 17 و 18...........................................................................................93
1-2-1) انديشه اجتماعي قرون وسطايي (علل ظهور پروتستانتیزم) ..........................................93
2-2-1)پروتستاتيزم و تأیید سرمايه¬داري ..........................................................................95
3-1) قرون 19و20...................................................................................................97
فصل دوم : مبانی و ماهیت اقتصادی مسیحیت...................................................105
1-2)مبانی اقتصادی مسیحیت........................................................................................105
1-1-2) دیدگاه کتاب مقدس درباره ثروت و مالكيت .............................................................105
1-1-1-2) فقر و ثروت در كتاب مقدس.................................................................................................. 106
2-1-1-2) برخي نكات پيرامون فقر و ثروت در كتاب مقدس .......................................................................108
3-1-1-2) دو موضع درباره‌ی فقر........................................................................................................ 110
4-1-1-2)الهیات رهايي بخش یا الهیات سياسي درباب فقر و علم ...................................................................112
2-1-2) نظريات صاحب نظران مسيحي درباره ثروت و مالکیت............................................112
1-2-1-2) خلقت و سرپرستي .............................................................................................................113
2-2-1-2) مالكيت از منظر صاحب نظران مسیحی....................................................................................114
3-1-2)نظريات انديشمندان مسيحي درباره كار....................................................................115
1-3-1-2) ماهيت و اهميت كار انسان.................................................................................................... 115
2-3-1-2) مخالفت با‌نا دیده گرفتن منافع و هویت فرد در کار (از خود بيگانگي در كار )......................................116
3-3-1-2) حق و تكليف نسبت به كار................................................................................................... 119
4-1-2) فقر و عدالت از ديدگاه صاحب¬نظران مسيحي ..........................................................120
1-4-1-2) عدالت از منظر صاحب نظران مسیحی ..................................................................................120
2-4-1-2) تعريف عدالت از منظر صاحب نظران مسیحی............................................................................123
3-4-1-2) انواع عدالت از منظر صاحب نظران مسیحی..............................................................................124
5-1-2) دولت و بازار در نگاه انديشمندان مسيحي ...........................................................125
2-2) ماهیت اقتصاد مسیحی...................................................................................128
بخش سوم: اسلام
فصل اول: سیر تاریخی اندیشه های اقتصادی اسلام............................................132
1-1)اندیشه اقتصادی اسلام از اوایل ظهور تا اواخر قرن19 ............................................132
2-1)آيات و روايات با جهت¬گيري اقتصادي.................................................................133
3-1)موضوعات اقتصادی در متون فقهي و فلسفي........................................................... 138
4-1)اندیشه اقتصادی اسلام در قرن20 .....................................................................145
فصل دوم : مبانی و ماهیت اقتصاد اسلامی........................................................146
1-2) مبانی اقتصادی اسلام........................................................................................146
1-1-2)مالكيت در اقتصاد اسلامي...................................................................................146
1-1-1-2) نظر اسلام درباره مال و ثروت...................................................................... 146
2-1-1-2) مفهوم و اهميت مالكيت خدا و جانشيني انسان در قرآن...........................................148
1-2-1-1-2) حق و تكليف در مالكيت ...................................................................................................149
2-2-1-1-2) ديدگاه¬هاي مشترك صاحب¬نظران اقتصاد اسلامي در مورد مالكيت ...............................................150
3-2-1-2) اختلاف نظر در مورد قلمروهاي مالكیت در اسلام......................................................................151
2-1-2) كار در اقتصاد اسلامي ..................................................................................156
1-2-1-2) اهميت و نقش كار در اسلام............................................................................................... 156
2-2-1-2) رابطه ميان كار و مالكيت در اسلام....................................................................................... 157
3-2-1-2) هدف از كار.................................................................................................................. 159
4-2-1-2) كار و استراحت ..............................................................................................................160
3-1-2) عدالت در اقتصاد اسلامي ...........................................................................161
1-3-1-2) تعريف عدالت و قسط ........................................................................................................163
2-3-1-2) انواع عدالت......................................................................................................................165
3-3-1-2) عدالت اقتصادي ...............................................................................................................165
4-3-1-2)نظريه توزيع در اقتصاد اسلامي ...........................................................................................167
5-3-1-2) نظريات توزيع قبل و بعد از توليد .........................................................................................168
4-1-2) نقش دولت و بازار در اقتصاد اسلامي ..............................................................171
1-4-1-2) مالية عمومي در اقتصاد اسلامي...........................................................................................176
2-4-1-2) جايگاه بازار و اخلاقيات بازار در اقتصاد اسلامي ....................................................................180
3-4-1-2) تأمين نظام مالي در اقتصاد اسلامي........................................................................................ 184
4-4-1-2) محدودة دخالت دولت در اقتصاد اسلامي .................................................................................187
5-4-1-2) ماهيت دولت و ساختار بازار در اقتصاد اسلامي.......................................................................190
2-2) ماهیت اقتصاد اسلامی................................................. .................................193
1-2-2) نظر گروهي از صاحب¬نظران اقتصادي مسلمان در مورد عدم وجود اقتصاد اسلامي و عدم نياز به آن...............................................................................................................193
2-2-2) نظريات پژوهش¬گران مختلف در مورد وجود اقتصاد اسلامي..................................196
بخش چهارم : مقایسه
فصل اول)مقایسه اندیشه های اقتصادی یهودیت ، مسیحیت واسلام.......................200
1-1) جهان بيني اقتصادي ................................................................................200
2-1) كار و مالكيت............................................................................................204
3-1) عدالت و توزيع .......................................................................................208
4-1) دولت و بازار .........................................................................................212
فصل دوم)نتیجه گیری ...............................................................................216
1-2)اشتراکات.................................................................................................216
2-2)افتراقات..................................................................................................217
منابع فارسی و عربی...........................................................................................221
منابع انگلیسی....................................................................................................225
واژه نامه..........................................................................................................232