تنوع و تکثر ادیان و مذاهب در جهان ما به گونه‌ای است که نمی‌توان یک دین را مرکز توجه قرار داد و سایر ادیان را نادیده گرفت. امروزه ارتباطات به گونه‌ای است که پیروان ادیان را وا داشته است تا به یکدیگر توجه کنند. با ظهور تجددگرایی در الهیات پژوهشی و پیشرفت فناوری و مسئله جهانی‌شدن، تکثرگرایی دینی به صورت یکی از عرصه‌های مهم فلسفه دین درآمده است. مسئله‌ای که ابتدا از جانب فیلسوفان غرب و در نهایت نماینده‌ی برجسته آنها جان هیک مطرح شد. باید گفت چون ما با تکثرات فراوانی در جهان مواجهیم، تبیین این مسئله برای پژوهشگران عرصه‌ی دین از اهمیت شایانی برخوردار است و از آنجا كه هر دينداري به دين خود پايبند است و اديان ديگر را نسبت به دين خود ناقص مي‌شمارد، نظرگاه‌ها و دلايل زيادي براي موضوع یاد شده بیان گردیده و ذهن متفكران ايراني معاصر را نيز به خود مشغول داشته است و آنان با اعتقاد به كثرت‌گرايي یا وحدت متعالی ادیان اصول و مباني ديدگاه خود را رواج داده و طرفداران پر شماري يافتند.
این دیدگاه‌ها در چهارچوب تعریف‌های گوناگونی در میان نواندیشان مسلمان مطرح شده است. از جمله‌ی آنها دکتر سروش به عنوان نظریه پرداز ومتفکری نوگرا، بر این باور است که کثرتی که در عالم با آن مواجهیم حادثه‌ای طبیعی و نا زدودنی است و با هدایت‌گری خداوند و سعادت جویی آدمیان ملائمت دارد. از جانب دیگر دکتر نصر به عنوان نظریه‌پرداز سنت‌گرا در موضعی مقابل اما در عین حال شبیه، بر این باور است که سر چشمه‌ی ادیان، یک مبدأ الهی است و همه تجلّی یک حقیقت‌اند و تنها در ظاهر با هم تفاوت هایی دارند و در نتیجه ادیان دارای وحدت متعالی هستند. هدف اصلی این نوشتار پاسخ به این سئوال است که با وجود تفاوت دو دیدگاه یاد شده آیا می‌توان نقاط مشترکی در آنها یافت؟ می توانید این پژوهش رشته الهیات و معارف اسلامی را به صورت فایل word دانلود نمایید.
ضرورت تحقيق و هدف
در جامعه‌ی ديني ما چالش‌هايي وجود دارد كه با ريشه‌يابي آنها به اين نكته پي مي‌بريم كه مشكل اساسي در عدم توفيق جوامع ديني برای رفع مشكلاتشان به واسطه معرفتي است كه آنها نسبت به پديده دين دارند. بدين ترتيب مباحث معرفت‌شناسي ديني از جمله كثرت‌گرايي ديني كه نظريه ايست هم دين‌شناسانه و هم معرف‌شناسانه در باب حق‌بودن اديان و محق‌بودن دين‌داران و نظریه وحدت متعالی ادیان که تمامی ادیان را به مثابه‌ی راه‌های پر فراز و نشیبی می‌داند که سرانجام انسان را به قله وحدت و کامیابی می‌رسانند. در جوامع ديني معاصر از اهميتي دو چندان برخوردار شده است.
در ميان متفكران ايراني تكثرگرايي را در نيمه دوم قرن 20 ابتدا محمدحسین ميمندي نژاد مطرح کرد اما رواج و گسترش جدي‌تر اين نظريه در ايران با ترجمه كتاب‌هاي «فلسفه دين» و «مباحث پلوراليزم ديني» جان‌هيك و تأليف «صراط‌هاي مستقيم» عبدالكريم سروش صورت گرفت و طرفداران زيادي پيدا نموده و گفتمان‌ها و كتب زيادي در تأييد و نقد آن بيان و نگاشته شد. اين متفكران در طرح مباحث خود از مباني فلسفي به ویژه مباني فلسفي غربي بسیار بهره برده‌اند. از سوی دیگر سنت‌گرایان که در مقابله با تجددگرایی بر آمدند عهده‌دار شرح و بیان حکمت خالده‌اند که در بطن ادیان گوناگون و در پس صور متکثر سنت‌های متفاوت جهان قرار دارد. «وحدت متعالی ادیان» که نام نخستین اثر "شوان" است حاکی از پلورالیسم خاص این دیدگاه است. دکتر نصر نیز به عنوان یک فیلسوف سنت‌گرا مهم‌ترین چالش فراروی اسلام را از یک سو سکولاریسم و از سوی دیگر چالش تنوع ادیان و پلورالیزم دینی می‌داند و از آنجا که در قلب منظومه‌ی فکری نصر، عرفان و تصوف اسلامی قرار دارد، مبانی و دلایل او بر وحدت متعالی ادیان برگرفته از عرفان نظری و تفکر صوفیانه است.
چه كاربردهايي از انجام اين تحقيق متصور است؟
در این تحقیق سعی می‌شود اندیشه‌های دو متفکر ونظریه‌پرداز که یکی نماینده‌ی تجددگرایی و دیگری نماینده‌ی سنتگرایی است مورد بررسی قرار گیرد کسانی که تأثیر افکارشان بر ایران معاصر بسیار عمیق است. در پی آن هستیم که در ابتدا مبانی فکری و معرفتی این دو متفکر را بازشناسی و سپس محتوای دو نظریه را جداگانه بررسی کرده، اختلاف‌ها و نقاط مشترک این دو رویکرد را نشان دهیم. عمدتاً كاربردهايي كه از چنين تحقيق‌هاي بنيادي متصور است بهره‌هاي نظري است از جمله شناخت انديشه‌هاي دو اندیشمند معاصر که یکی روشن‌فكر دینی و دیگری نماینده‌ی جریان سنتگرایی به شمار می‌روند و تأثير انديشه‌های ایشان بر افكار ديني در ايران معاصر بسيار عميق است و مي‌تواند ما را در شناخت دين در عصر جديد ياري كند.
گزارشی اجمالی از فصول تحقیق
مباحث و مسائل مربوط به دين‌شناسي در تاريخ معرفت بشري همواره از اهميت زيادي برخوردار بوده است. هرچند بشر در سير تحول و تغيير فرهنگ و تمدن خود، تلقي واحدي از دين نداشته است، ولي هميشه دين را به مثابه امري الهي و حياتي و ماوراء طبيعي و تنها طريق كمال و رستگاري در اثرگذاري در همه‌ي فعاليت‌هاي انساني مشاهده نموده است. اين حاكي از نوعي تعامل دوسويه، ميان دين و حيات بشري است. در اين نوع ارتباط به تناسب تنوع و تكثر فرهنگ‌ها، اديان نيز متكثر و متنوع گرديده‌اند، طوري كه هر شكل از حيات بشري، رويكرد خاص خود را نسبت به امر الهي ارائه كرده است. اين تكثر، امري اعتباري نيست كه بتوان در جايي بيرون از قراردادهاي بشري آن را حل و فصل كرد؛ بلكه بايد آن را امري واقعي به شمار آورد كه از زمان‌هاي گذشته نيز مورد توجه بوده است، اما آنچه باعث تمايز دوره جديد با گذشته شده، ابهام‌ها و پرسش‌هايي است كه موجب پديدآمدن مسائل تازه‌اي در الهيات و فلسفه‌‌ي دين شده است. آنچه اكنون محل سؤال واقع گرديده است. اصل وجود كثرت اديان نيست، بلكه تبيين علت كثرت آن‌هاست. به عبارتي سئوال از ربط و نسبت اديان با حقانيت آن‌هاست. اين‌كه آيا همه‌ي اديان بر حق‌اند يا فقط يك دين حق وجود دارد؟ پلوراليزم يا كثرت‌گرايي از یک سو و اعتقاد به وحدت متعالی ادیان از سویی دیگر از پاسخهاي ممكني است كه در برابر اين پرسش‌ها ارائه شده است.
سعی ما در این رساله بر این است که با تبیین دو نظریه و بررسی مبانی و نتایج آنها از منظر سروش و نصر به مقایسه دو دیدگاه بپردازیم.
درفصل دوم این رساله: در ابتدا با بررسی پلورالیزم و خاستگاه آن به معناشناسی پلورالیزم دینی و بررسی پیشینه وخاستگاه آن می‌پردازیم. سعی ما بر این است که در این قسمت از پژوهش به بررسی عوامل و خاستگاه‌های پلورالیزم دینی در سه بخش: زمینهها وعوامل فلسفی، زمینهها و عوامل معرفتی و زمینه‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بپردازیم.
در بخش بعد در این فصل به سراغ تبیین نظریه از دیدگاه سروش می‌رویم. در واقع پلوراليزم، تبيين‌كننده‌ي تنوعي است كه در حوزه‌هاي گوناگون معرفتي و وجودي مشاهده مي‌شود و به همين دليل نيز گستره‌ی وسيعي را پوشش مي‌دهد، ولي آنچه در اين رساله مد‌نظر ماست، وجه ديني پلوراليزم، يا پلوراليزم ديني است.
در فصل سوم این رساله: به بررسی نظریه وحدت متعالی ادیان دکتر نصر پرداخته می‌شود.
آغاز این فصل با عنوان سنتگرایی و خاستگاه آن، ابتدا به معنا شناسی واژه سنت در فرهنگ‌ها و در معنای لغوی و عرفی آن و سپس چیستی سنت در نظر عالمان سنت‌گرا می‌پردازد.
سپس به بررسی پیشینه و خاستگاه پلورالیزم پرداخته شده است. البته باید گفت که سابقه تاریخی سنتگرایی به عنوان رویکردی آگاهانه در مقابل انسان متجدد با مساعی رنهگنون، عالم و حکیم و عارف فرانسوی و آناندا کنتیش کوماراسوامی، عالم، هنرشناس و حکیم سیلانی و فریتهوف شوان که بزرگ‌ترین شارح و مفسر سنت است، هویت و موجودیت مستقلی یافت و اندیشمندان بسیاری را از جمله حسین نصر به خود جلب کرد.
در بخش بعد به بررسی نظریهی وحدت متعالی ادیان می‌پردازیم، اما از آنجا که دین و سنت دو معنای گره خورده با هم در مکتب سنت‌گرایان هستند باید به بررسی این دو مورد در سنتگرایی پرداخت. پس از این نظریه وحدت متعالی ادیان را مطرح کرده و سپس به تبیین ادلّه آن از دیدگاه نصر می‌پردازیم.
سپس در این فصل به مبانی نظریه وحدت متعالی ادیان می‌پردازیم. مبانی نظریه وحدت متعالی ادیان به دو بخش تقسیم می شود: ۱- مبانی نظری و عرفانی نظریه ۲- مبانی فلسفی آن.
فهرست مطالب
فصل اول: مقدمات بحث 1
۱- مقدمه 1
۱-۱- تعريف مسئله و تبيين موضوع 1
۱-۲- ضرورت تحقيق و هدف 2
۱-۳- پرسش های اساسی تحقیق 3
۱-٤- فرضيهها و پاسخهاي احتمالي تحقيق 3
1-5- پیشینه تحقیق 4
۱-۶- چه كاربردهايي از انجام اين تحقيق متصور است؟ 5
۱-۷- نوآوري وامتیاز تحقیق حاضر در چيست؟ 5
۱-۸- گزارشی اجمالی از فصول تحقیق 5
فصل دوم: بررسی نظریه کثرت‌گرایی دکتر سروش 11
۲- ۱- پلورالیزم و خاستگاه آن 12
۲- ۱-۱- معناشناسی پلورالیزم دینی 12
2-1-2- بررسی پیشینه و خاستگاه پلورالیزم دینی 15
۲-۱-۲-۱- بررسی زمینه ها و عوامل فلسفی نظریه 16
۲-۱-۲-۲- بررسی زمینهها و عوامل معرفتی نظریه 19
۲-۱-۲-۳- بررسی زمینهها و عوامل سیاسی، فرهنگی و اجتماعی نظریه 23
۲- ۲- تبیین نظریه کثرت‌گرایی دکتر سروش 27
۲-۲-۱- گذری کوتاه بر نظریات دکتر سروش 30
۲-۲-۲- نظر سروش درباره دین و معرفت دینی 33
۲-۲- ۳- تبیین نظریه کثرت‌گرایی دکتر سروش 35
۲-۳- بررسی مبانی فلسفی نظریه کثرت‌گرایی دکتر سروش 44
۲-۳- ۱- مبانی فلسفی کانت 44
۲-۳-۱-۱- مبانی فلسفه کانت و تکثرگرایی 47
۲-۳-۲- هرمنوتیک 50
۲-۳-۲-۱- سروش و هرمنوتیک 54
۲-۳-۳- پرسپکتیویسم نیچه (Nietzsche Perspectivism) 60
۲-۳-۳- ۱- سروش و پرسپکتیویسم 63
۲-۳-٤- بازی‌های زبانی ویتگنشتاین (TheTheoryof Language games) 64
۲-۳-٤-۱- سروش و نظریه ی بازی‌های زبانی ویتگنشتاین 66
۲-۳- ۵- سروش و تجربه‌گرایی دینی 69
۲-۳-۵-۱- تجربه ی دینی از نگاه فیلسوفان غرب 70
۲-۳-۵-۲- تجربه دینی و نگاه عرفا 71
۲-۳-۵-۳- سروش و تجربهی دینی 76
۲- ٤- جمعبندی و نتیجه‌گیری 80
فصل سوم: بررسی نظریه وحدت متعالی ادیان دکتر نصر 82
۳-۱- سنتگرایی و خاستگاه آن 83
۳-۱-۱- معناشناسی سنتگرایی 83
3-۱-۱-1- معناشناسی سنت 85
3-1-1-2- بررسی واژه (Tradition) 86
3-1-1-2-1- اشتقاق و معنای لغوی 86
3-1-1-2-2- بررسی واژه سنت در معنای عرفی 87
3-1-1-2-2-1- معنای سنت در زبان عربی 87
3-1-1-2-2-2- معنای سنت در زبان فارسی 88
3-۱-1-۳- چیستی سنت در نظر عالمان سنت‌گرا 89
۳-۱-۱-۳-۱- حقیقت مطلق، بی‌صورت و فرا زمان 90
۳-۱-۱-۳-۲- تجلی صوری حقیقت‌های الوهی ازلی در زمان و مکان از طریق ظواهر و قوالب اسطوره‌ای و دینی 92
۳-۱-۲- پیشینه و خاستگاه سنتگرایی 94
۳-۱-۲-۱- پایه‌گزاران سنتگرایی 100
3-۱-۲-۱-1- رنهگنون 100
3-۱-۲-۱-2- آناندا کوماراسوامی 102
۳-۱-۲-۱-2- فریتهوف شوان 104
3-1-۳- سید حسین نصر پایه گذار سنت گرایی در ایران 106
۳-۱-۳-۱- نگاهی به زندگی حسین نصر 106
۳-۱-۳- ۲- نگاهی به آراء و افکار حسین نصر 108
۳-۱-٤- سنت و دین از نگاه نصر وسنت گرایان 112
3-2- تبیین نظریه وحدت متعالیه ادیان 114
۳-۲-۱- اصول نظریهی وحدت متعالی ادیان 116
۳- ۲-۱-۱-تمام ادیان مبدأ واحدی دارند 116
۳-۲-۱-۲-تفاوت جایگاه امر مطلق و مثل اعلاء 117
۳-۲-۱-۳- اصل راست آیینی 119
۳-۲-۱-٤-تمایز میان بعد ظاهری و بعد باطنی 122
۳-۲-۱-۵- وحدت باطنی و کثرت ظاهری 126
۳-۲-۱-۶- وجود عناصر متشابه در ادیان مختلف 128
۳-۲-۲- جمع بندی و نتیجه گیری بخش 130
۳-۳- مبانی نظریه وحدت متعالی ادیان 131
۳-۳-۱- مبانی نظری وعرفانی نظریه ی وحدت متعالی ادیان 131
۳-۳-۱-۱- فلسفه سنت گرایان (حکمت خالده) 131
۳-۳-۱-۱-۱- حکمت خالده و نظریه وحدت متعالی ادیان 137
۳-۳-۱-۲- مبانی عرفانی نظریه وحدت متعالی ادیان 139
۳-۳-۱-۲-۱- ابن‌عربی و مبانی نظریهی وحدت متعالی ادیان 141
۳-۳-۱-۲-۱-۱- ابن‌عربی و نظریه ی وحدت وجود 142
۳-۳-۱-۲-۱-۲- ابن‌عربی و وحدتگرایی دینی 145
۳-۳-۱-۲-۱-۳- اسماء الهی و ظهور ادیان 146
۳-۳-۱-۲-۱-٤- ابن‌عربی و نظریهی وحدت متعالی ادیان 148
۳-۳-۱-۲-۲- وحدت متعالی ادیان در اندیشه مولوی 150
۳-۳-۱-۲-۲-۱- وحدت انبیاء 151
۳-۳-۱-۲-۲-۲- علت اختلاف ادیان در نگاه مولوی 152
۳-۳-۱-۲-۲-۳- یکی بودن حقیقت 154
۳-۳-۱-۲-۲-٤- گوهر دین 155
۳-۳-۱-۳- نتیجه گیری بخش 156
۳-۳ -۲- مبانی فلسفی نظریهی وحدت متعالی ادیان 156
۳-۳-۲-۱ – نصر و فلسفهی اسلامی 156
۳-۳-۲-۲- نصر و حکمت متعالیه 160
۳-۳-۲-۲-۱- اصول مابعدالطبیعی 160
۳-۳-۲-۲-۲- تشکیک در وجود 161
۳-۳-۲-۲-۳- وحدت متعالی وجود 162
۳-۳-۲- ۳- نصر و شیخ اشراق 165
۳ -۳-۲-۳-۱- نورالانوار و مباحث وجود 168
۳-۳-۲-٤- جمع بندی و نتیجه‌گیری 170
فصل چهارم: مقایسه و تطبیق دو نظریه 173
٤- مقایسه و تطبیق دو نظریه 174
٤-۱- مقدمه: جهانی‌شدن و دین 174
٤-۲- بررسی اجمالی دو نظریه 175
٤-۳- بررسی مقایسه‌ای و تطبیقی نظریه کثرت‌گرایی سروش و وحدت متعالی ادیان نصر 176
٤-۳-۱- حقیقت مطلق؛ عدم شناخت حقیقت مطلق، محدودیت انسانی یا نامحدودبودن حقیقت مطلق. 176
٤-۳-۲- دین و تکثر ادیان در نگاه سروش و نصر، پلورالیزم دینی یا دین جاویدان 180
٤-۳-۳- ویژگی و خصوصیات ادیان متکثر از دیدگاه سروش و نصر، بشری‌بودن یا وحیانی بودن 184
٤-۳-۳-۱- دیدگاه سروش 184
٤-۳-۳-۱- ۲- تجربه دینی، هسته‌ی دین 184
٤-۳-۳-۱- ۳- وجود شخصیت بنیان‌گذار دین 185
٤-۳-۳-۱-٤- ذاتیات، اساس دین و عرضیات، صورت دین 185
٤-۳-۳-۱-۵- دین وحیانی اقلّی است نه اکثری 186
٤-۳-۳-۲- دیدگاه نصر 187
٤-۳-۳-۲-۱- دین امری قدسی است 187
٤-۳-۳-۲-۲- محوریت متون مقدس 188
٤-۳-۳-۲-۳- اهمیت سنت بنیان‌گذار دین 188
٤-۳-۳-۲-٤- تعالیم و مناسک 189
٤-۳-۳-۲-۵- ظاهر و باطن دین 189
٤-۳-٤- جمعبندی، مقایسه و تطبیق 190
٤-۳-٤-۱- اشتراک دیدگاه‌ها 190
٤-۳-٤-۲- اختلاف دیدگاه‌ها 191
٤-٤- جمعبندی و نتیجه‌گیری 193
منابع و مآخذ 195
الف: کتاب 196
ب: مقالات 204
ج: منابع انگلیسی 206