مجموعه بناهای تاریخی و زیارتی بسطام، در مرکز شهر بسطام در استان سمنان واقع شده، که از هفده بنا تشکیل شده است. این مجموعه حاوی میراث گرانبهایی از چند دوره هنر ایرانی – اسلامی است که ساخت آن از قرن سوم هجری آغاز شده و بناها در دوره های سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی و قاجار هم ساخت وهم مرمت گردیده است. تزئینات معماری به کار رفته در این بناها عبارتند از:آجرچینی ،گچبری و کاشیکاری که در نوع خود بی نظیر است.بناها شامل مصالح آجری، گچ و آجر لعابدار می باشد و نقوش استفاده شده در تزئینات شامل نقوش گیاهی، هندسی و کتیبه ای است.( کتیبه ها شامل خطوط کوفی، ثلث و نستعلیق است.) مجموعه بناهای بسطام به دلیل قدمت و غنی بودن آن از لحاظ تزئینات معماری استادانه و قابلیت استفاده فراوان در هنر ترسیمی امروز،تحقیق وبررسی بیشتری را می طلبد ، و هدف از این پژوهش بررسی زیبایی شناسانه نقوش وتزئینات معماری این مجموعه و طراحی وساخت نقش برجسته ملهم از نقوش این مجموعه می باشدکه می توان به صورت کاربردی وامروزی نیز استفاده نمود. می توانید این تحقیق صنایع دستی را به صورت فایل word دانلود نمایید.
مقدمه
مجموعه بایزید بسطامی، مشتمل بر چند بنای مذهبی و آموزشی در اطراف مقبره ی بایزید بسطامی عارف نامی قرون 2 و 3 هـ . ق است. ساخت این بناها از نیمه ی دوم (2 هـ . ق / 8 میلادی) آغاز و تا سده 13 هـ . ق / 19 م گسترش و دگرگونی داشته است. در برخی منابع، قدیمی ترین بخش های مجموعه را متعلق به قرن های سوم و پنجم می دانند. زندگی صوفیانه نیز حداقل تا سدۀ هشتم هجری قمری / 14 م در آنجا جریان داشته است. آنچه امروزه دیده می شود شامل دو بخش کوچک و بزرگ، یعنی «مجموعۀ بایزید» و «مسجد جامع و برج کاشانه» است اما در گذشته بخش های دیگری نیز وجود داشته است: مناره و بخشی از دیوار دوران سلجوقی و دهلیز شرقی، ایوان غربی، مزار بایزید، مسجد بایزید، مناره، مسجد جنب امامزاده محمد (رواق)، بقعۀ امامزاده محمد (بسطام میرزا) ایوان امامزاده محمد (ایوان جنوبی) شربتخانه، آرامگاه علاء الدین محمد، مسجد بالاسر صومعه، گنبد غازان خان، مدرسه شاهرخیه، مسجد جامع و برج کاشانه. از سدۀ چهارم هجری در متون تاریخی و جغرافیایی و سفرنامه ها از برخی از آثار این مجموع نام برده شده است. در (514 هـ . ق / 1120 م) مسجدی که امروزه به مسجد بایزید مشهور است همراه با مناره های جانبی آن در جنوب آرامگاه بایزید ساخته شد. این مسجد در (699 هـ - ق / 1300 م) در زمان حکومت محمو غازان خان و محمد الجایتو بازسازی شد. بخشهایی همچون برج کاشانه مربوط به دوران ایلخانی است که بین سالهای (700 تا 708 ه – ق) ساخته شده است. مرقد بایزید احتمالاً هیچگاه سقف و ساختمانی از آن خود نداشته است. اتاق های ساخته شده نیز در زمان الجایتو ساخته شده است. بخش هایی از مجموعه مانند فضای شربتخانه متعلق به قرن 4 هـ - ق و ایوان جنوبی نیز در قرن 10 هـ ق مرمت شده است. بیشترین بخش های مجموعه در دوران ایلخانی ساخته شده است. از جمله آخرین بخش های ساخته شده بنای مرسوم به تکیه است که در اواخر دوران قاجار ساخته شده و هم اکنون نیز مورد استفاده قرار می گیرد. بیشترین کارهای مرمتی نیز در دروان قاجار انجام شده است. بطور کلی مجموعۀ بنا از نظر سبک معماری، از شیوه های معماری رازی (بیشتر سلجوقی) و آذری (مغول) پیروی می کند.
ضرورت تحقیق
اماکن متبرکه ومعنوی در ایران دارای معماری خاص و تزئینات متناسب با آن می باشد ،ودر طی سالیان ، مردمی که در آن جا حضور می یابند حس معنوی موجود در فضا را که معماری و تزئیناتش بدان می افزاید، درک می کنند. این مسئله در مجموعه تاریخی بسطام نیز مشاهده می شود. این مجموعه که شامل بناهایی از دوره سلجوقی و ایلخانی و تیموری می باشد (در دوره های صفوی و قاجار مرمت و به تزئینات آن افزوده شده است) و در ساخت آن ها از هنرهای سنتی و بومی چون گچکاری ، کاشیکاری و .... استفاده شده است ، حاوی ارزشهای تصویری ومعنوی خاصی است که می تواند در این دوره نیز بیانگر هویت ملی و معنوی ما باشد.
بدیهی است که مطالعه در این عناصر و تحلیل دقیق آنها می تواند راهی را جهت تداوم بخشیدن به این سنت غنی هنری بگشاید.هدف از این پژوهش ، بررسی این مجموعه و معرفی جلوه های زیبایی آن در کتیبه نگاری ، کاشیکاری و گچبری های آن است تا از این طریق در حد توان از راز ارتباط میان این تزئینات در معماری و حس معنوی این مکان ها پرده برداشته شود .
کشف این ارتباط از این نظر حائز اهمیت است که در عصر حاضر که ، عصر پست مدرن و ارتباطات و اهمیت دادن به فرهنگ های بومی است ،برای احیا و حفظ ارزش ها و سنت های خود می توانیم بن مایه وساختار اصلی آثار هنری ایرانی _ اسلامی را حفظ نموده و در عین حال بدون آسیب وارد شدن به معنا و ذاتشان به آن ها ظاهری متفاوت و نو ببخشیم و از این طریق هنر ملی خود را بدون این که از نظر ظاهری کهنه و تکراری جلوه کند با همان محتوای معنوی و ارزشمند قدیمی به جهانیان عرضه کنیم.
قطعا عدم توجه به این مسئله می تواند موجب شود که به مرور این هنر فقط به صورت قالبی تکراری و کپی شده ، اجرا شود و معنای عمیق خود را از دست بدهد، که در این صورت دیگر نه ارزش معنوی را در خود دارد و نه آن گونه که قبلا در روح وجان تاثیر گذار بود، موثر واقع می شود و در عرصه رقابت های فرهنگی و هنری به تریج منسوخ می گردد.
موقعیت تاریخی و جغرافیایی قومس
ناحیۀ قدیم کومش (قومس) که از روزگار قدیم همواره اهمیت داشته و نام آن مکرر در کتابهای تاریخی و جغرافیایی آمده است.
اهمیت این ناحیه به ویژه در آنست که معبر طبیعی رابطه میان نواحی شرقی و شمال شرقی ایران با نواحی مرکزی و غربی بوده و به همین جهت کمتر حادثه ای در میان شرق و غرب ایران رخ داده که اسمی از کومش در آن راه نیافته است.
طبق دلایل و نظریۀ شندلر و ویلیام جکسون محل شهر قدیم کومش را می توان با هکاتم پیلس پایتخت معروف اشکانیان تطبیق کرد. طبق نوشته بار تولد مستشرق روسی ایالت کومش همان ولایتی است که در کتاب ایزیدر خاراکسی به نام قومیسنه دیده می شود. در مسطورات بطلمیوس نیز قسمتی از ایالت بزرگ پارت به نام کومیس ثبت شده است.
وجه تسمیه کومش
1. کومش در آغاز کومه شه بوده «چه کومه در لغت به معنی پناهگاهی است که از چوب یانی می سازند و زارعان برای حفاظت از زراعت» و شکارچیان برای کمین کردن شکار در آن می نشینند. چون این سرزمین در گذشته بسیار آباد بوده و دارای مزرعه های وسیع و پر از شکار نیز بوده است. «طبق دستور پادشاهان در نقاط مختلف این ولایت پناهگاههای متعدد برای همین منظور بر پا کرده و هریک از آنها را کومه شه می گفته اند» و به مرور زمان در اثر کثرت استعمال کومه شه به کومش و بعد توسط تازیان معرّب شده و به قومس تبدیل گردیده است.
موقعیت جغرافیایی و تاریخی بسطام
شهر کهن و تاریخی بسطام در موقعیتی استراتژیک و حساس در حاشیه جنوبی کوه های البرز و تقریباً در نواحی مرکزی ایران قرار دارد و از سابقه ای هزار ساله برخوردار است.
بسطام در 6 کیلومتریس شمال شرقی شاهرود و در مسیر راه شاهرود به گرگان واقع شده و در گذشته اهمیت بسیار داشته تا اینکه در یورش مغولان به ویرانی کشیده شده است. بسیاری از سیاحان، جغرافی نویسان و مورخان اسلامی از جمله ابن حوقل، مقدسی، یاقوت حموی، ناصر خسرو و ... از این منطقه به نیکی یاد کرده اند و آن را جایی بزرگ و خرم و بسیار پر نعمت و دارای بازارهای متعدد وصف کرده اند و نیز از فراوانی ارزاق به نیکی یاد کرده اند.
بسطام در ادوار مختلف تاریخ ایران
بسطام دوران باستان در پاره ای مواقع ایالت مستقل و مرکز ایالت بوده است. در دوران اسلامی بسطام و منطقۀ قومس در زمان خلیفه دوم به دست مسلمانان فتح گردید، مورخان اسلامی تاریخ فتح بسطام را سال 22 هـ - ق ذکر کرده اند، در دوران اسلامی جزء خراسان بزرگ محسوب می شده است. در دوران مغول و تیمور جزو ایالت قومس بوده و در دوران (صفویه تا قاجاریه) به همراه سمنان، دامغان و شاهرود جزو ایالت قومس به حساب می آمده است و دورۀ انقلاب اسلامی جزو استان سمنان و بخشی از شهرستان شاهرود است.
تزئينات معماري مجموعه بسطام
در ميان شاخه هاي گوناگون هنر ايران ،تزئين ساختمان از اعتبار ويژه اي برخوردار است . از گذشته بسيار دور كاربرد اين هنر در معماري متداول بوده است تزئيناتي چون گچبري ،آجركاري ؛كاشيكاري و ... ،هر يك علاوه بر تزئين در استحكام بخشي بنا نقش مهمي ايفا نموده اند،همگي با اصول فني و علمي توام بوده است .
مجموعه بناهاي بسطام يكي از مجموعه هاي مذهبي و تاريخي ايران در دوره اسلامي است كه ساخت و تزئينات بيشتر بناها متعلق به دو دوره ي سلجوقي و ايلخاني مي باشد .
بنابراين ضروري است ابتدا به معرفي تزئينات معماري عهد سلجوقي و چگونگي تداوم آن دردوران ايلخاني بپردازيم .
دوره سلجوقي و ايلخاني را مي توان نقطه عطفي در تاريخ معماري ايران محسوب نمود . اشكال جديد معماري به تدريج ،يك شكل نهايي به دست آورده و در نهايت به انسجام ،هماهنگي و پختگي مي رسد.
كاربرد دو عنصر گچ و آجر هم به عنوان مواد و مصالح و هم به عنوان بخشي از تزئينات ،از مهم ترين شاخص هاي معماري اين دوران به شمار مي رود. سابقه استفاده از آجر درايران به دوران باستان باز مي گردد،گچ نيز از دير باز در معماري ايراني هم به عنوان ماده چسباننده و هم ماده زينتي به كار مي رفت.
فهرست تصاویر............................................................................................................صفحه
1-2- بسطام قدیم ....................................................................................................... 11
2-2- بسطام کنونی ....................................................................................... 11
3-2- فضای بیرونی مسجد بایزید ............................................................................. 12
4-2- فضای داخلی مسجد بایزید ............................................................................ 12
5-2- نمای بیرونی ایوان جنوبی ................................................................................... 13
6-2- فضای داخلی طاق................................................................................................... 14
7-2- فضای بیرونی وبالایی طاق ...................................................................................... 14
8-2- ایوان غربی .............................................................................................................. 15
9-2- برج کاشانه ..................................................................................................... 16
10-2- گنبد برج کاشانه ...................................................................................... 16
11-2- فضای داخلی برج ........................................................................................ 16
12-2- فضای داخلی گنبد ................................................................................................. 16
13-2- فضای بیرونی ایوان الجایتو ................................................................................ 17
14-2- مقرنس های ایوان الجایتو ........................................................................................ 17
15-2- فضای داخلی ایوان ............................................................................................. 18
16-2- فضای داخلی ایوان ................................................................................................... 18
17-2- فضای داخلی صومعه (اتاق اول) .................................................................. 19
18-2- فضای داخلی صومعه .............................................................................................. 19
19-2- نمای بیرونی آرامگاه غازان خان ..................................................................... 20
20-2- گنبد آرامگاه ............................................................................................... 20
21-2- فضای داخلی محراب ........................................................................................... 22
22-2- محراب مسجد جامع ....................................................................................... 22
23-2- گچبری های مسجد ایلخانی ............................................................................... 23
24-2- فضای داخلی مسجد .......................................................................................... 23
25-2- فضای داخلی امامزاده ................................................................................ 24
26-2- فضای داخلی امامزاده ..................................................................................... 24
27-2- سنگ قبر ....................................................................................................... 24
28-2- فضای بالایی ایوان آجرکاری شده ........................................................................ 25
29-2- منار سلجوقی .................................................................................................... 25
30-2- فضای داخلی رواق ............................................................................................ 27
1-5- حاشیه گچبری محراب ....................................................................................... 58
2-5- طرح خطی تصویر ................................................................................................ 58
3-5- دیوار روبروی طاق نما ......................................................................................... 59
4-5- طرح خطی تصویر .......................................................................................... 59
5-5- دیوار داخلی محراب .................................................................................... 59
6-5- طرح خطی تصویر .............................................................................................. 59
7-5- نیم ستون گچبری محراب ........................................................................ 59
8-5- طرح خطی تصویر ........................................................................................... 59
9-5- دیوار جانبی طاق نما محراب ........................................................................ 60
10-5- گره منحنی محراب ................................................................................. 60
11-5- دیوار روبروی مسجد جامع ............................................................................ 60
12-5- گره هشت و طبل شمس دار .................................................................. 60
13-5- نیم ستون محراب مسجد جامع .................................................................... 61
14-5- گره سرمه دار سلی ...................................................................................... 61
15-5- دیوار داخلی طاق نما ......................................................................................... 61
16-5- گره شش و سلی ................................................................................................... 61
17-5- حاشیه موجود در محراب ها ......................................................................... 61
18-5- حاشیه موجود ........................................................................................... 62
19-5- خطوط موجود در محراب ......................................................................... 62
1-1-6 تزیینات ایوان الجایتو .................................................................................... 72
2-1-6 طرح انتخابی ................................................................................................ 72
3-1-6 طرح اول ......................................................................................................... 72
4-1-6 طرح دوم .................................................................................................... 72
5-1-6 طرح سوم ..................................................................................................... 73
6-1-6 طرح چهارم .......................................................................................................... 73
7-1-6 طرح پنجم ................................................................................................. 73
8-1-6 طرح ششم ............................................................................................ 74
9-1-6 طرح هفتم .................................................................................................. 74
9-1-6 طرح هشتم ....................................................................................... 75
10-1-6 طرح نهایی ...................................................................................... 75
12-1-6 تزیینات محراب مسجد جامع ..................................................... 76
13-1-6 همان .............................................................................................. 76
14-1-6 همان ............................................................................................... 76
15-1-6 همان ............................................................................................... 77
16-1-6 همان ...................................................................................................... 77
17-1-6 ایوان الجایتو ............................................................................................ 77
18-1-6 تزیینات ایوان الجایتو ......................................................................... 77
19-1-6 همان ............................................................................................................. 78
20-1-6 تزیینات برج کاشانه ...................................................................................... 78
21-1-6 تزیینات ایوان الجایتو ................................................................................... 78
22-1-6 همان ............................................................................................. 78
23-1-6 همان ................................................................................................ 79
24-1-6 همان .................................................................................................. 79
25-1-6 پیش طرح اول .................................................................................... 79
26-1-6 پیش طرح دوم .................................................................................. 80
27-1-6 پیش طرح سوم .................................................................................... 80
28-1-6 پیش طرح چهارم .................................................................................. 80
29-1-6 پیش طرح پنجم .................................................................................. 80
30-1-6 پیش طرح ششم ................................................................................... 81
1-2-6 انتقال طرح بر روی گچ ...................................................................... 81
2-2-6 همان .......................................................................................................... 81
3-2-6 کنده کاری وبرجسته نمودن گچ ........................................................................................ 81
4-2-6 اتمام برجسته نمودن بخش اول.................................................................................. 82
5-2-6 شروع کنده کاری بخش دوم ................................................................... 82
6-2-6 همان ......................................................................................................... 82
7-2-6 اتمام برجسته نمودن بخش دوم ......................................................................... 82
8-2-6 پایان کنده کاری ......................................................................................... 83
9-2-6 ساخت قالب اول .................................................................................. 83
10-2-6 ساخت قالب دوم .................................................................................... 83
11-2-6 قسمتی از کار نهایی ............................................................................ 84
12-2-6 کار نهایی .................................................................................. 84