در این رساله به بررسی مؤلفه های گسترش اسلام در سدۀ اول هجری پرداخته ایم. بر این اساس، از روش تحلیل تاریخی بهره جسته و به تجزیه وتحلیل سیرتاریخی گسترش آیینِ حیات بخش اسلام اقدام نموده، و از راه بررسی جنگ هایی که در زمان پیامبر صلی الله وعلیه وآله وپس از ایشان در داخل و خارج از عربستان صورت گرفته وتأثیری که در محیط آن روز بر جای گذاشته و نیز با بررسی عواملی که در کنار جهاد در گسترش اسلام نقش ایفاء نموده، سهم جهاد را در این گسترش به دست آورده ایم. نخست به مفهوم شناسی واژۀ جهاد پرداخته وگفته¬ایم؛ تعریف «جهاد» در اسلام با معنای «جنگ» و برداشتی که بصورت متداول از آن می¬شود متفاوت بوده و تنها در بر خورد دو نیروی متخاصم خلاصه نمی¬شود، در مرحلۀ بعد به سیر تاریخی گسترش اسلام در زمان پیامبر صلی الله وعلیه وآله و پس از آن توجه نموده و ثابت نموده¬ایم جنگ به خودی خود و به صرف یک حرکت نظامی باعث انتقال آیین اسلام به مناطق مختلف نگردیده است و سخن مستشرقین از روی سیاه¬نمایی چهرۀ تابناک اسلام مطرح شده است و پیامبر صلی الله و علیه و آله برای کشور گشایی به جهاد نپرداخته¬اند و هدف ایشان از جهاد، دفاع از حاکمیت اسلام و رفع موانع برای انتخاب آزادانه این آئین حیات بخش بوده است، و از طرفی نتیجه گرفته¬ایم تمام فتوحاتی که پس از پیامبر صلی الله و علیه و آله انجام شده را نمی¬توان منطبق بر الگوهای اسلامی دانست لذا اهل بیت پیامبر صلی الله و علیه و آله در این فتوحات شرکت نکرده و در جایی که مصالح اسلام و مسلمین در میان بوده است فقط در مقام مشورت خلفا به راهنمایی آنان پرداخته¬اند. می توانید این پژوهش رشته معارف اسلامی را به صورت فایل word دانلود نمایید.
ضرورت و اهداف
در سده های اخیر وبه ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی درایران، دشمنان اسلام به دنبال آن هستند که چهرۀ اسلام را چهره ای تؤام با خشونت جلوه دهند وچنین القاء نمایند که اسلام از طریق کشتار وخونریزی وبه زور واجبار گسترش پیدا کرده است، پاسخ گویی به این شبهه، از منظر علمی وتاریخی، امری شایسته وبایسته است.
فرضيات تحقيق
1-از منظرغالب مستشرقان، گسترش اسلام در دورۀ پیامبرصلی الله وعلیه وآله ناشی از حکم جهاد بوده است، این نظر به هیچ وجه با داشته های تاریخی همخوانی ندارد.
2- مستشرقان گسترش اسلام وکشور گشایی پس از پیامبرصلی الله وعلیه وآله را ادامه حکم جهاد در دین اسلام می دانند، به نظر می رسد نظریۀ جهاد اگر چه زمینۀ گسترش جغرافیایی اسلام را فراهم کرد ولی شیوع مسلمانی وپذیرش اسلام از جانب اقوام مختلف ناشی از آشنایی آنان با تعالیم قرآنی ونبوی بوده است.
3-وجود تبعیض های مختلف وظلم وستم در جوامع غیر مسلمان وایده های عدالت محورومطابق با کرامت انسانی ازجمله عوامل تأثیر گذاردرگسترش اسلام بوده است.
پیشینۀ بحث
با ظهور اسلام ونزول قرآن مفاهیم جدیدی به عرصۀ افکار واندیشه های بشری راه پیدا نمود که تاپیش از آن مطرح نبوده یکی از آن موارد موضوع جهاد است که مفهومی نو را در میان مباحث دینی به وجود آورد وبه تبع آن احکام خاصی را به دنبال داشت، مانند: آداب وشرائط جهاد، کسانی که باآنان جهاد می شود، اجازۀ جهاد، انواع جهاد، احکام کسانی که به شهادت می رسند و....؛ این مباحث در زمان پیامبر صلی الله وعلیه وآله به وجود آمد وپس از پیامبر صلی الله وعلیه وآله نیز ادامه داشت وبر حجم مباحث مربوط به آن افزوده می شد، بررسی روایات فقهی که از ائمه علیهم السلام در این باره وارد شده شاهد بر این موضوع است هم زمان با گسترش اسلام به سرزمین های مختلف و خارج ازمرز های عربستان وورود سپاهیان مسلمان به آن مناطق وفتوحاتی که توسط مسلمانان صورت می گرفت، مباحث جدیدی به دائرۀ مباحث پیشین افزوده شد وپرسش هایی را به دنبال آورد، از باب نمونه بحث هایی که در مورد اهل ذمّه، یا کسانی که باید از آنان جزیه گرفت یا مباحثی پیرامون سرزمین هایی که بر اثر جهاد فتح می شود وجود دارد ، اینها همه حاکی از آن است که بحث پیرامون جهاد وگسترش اسلام به مناطق مختلف از سدۀ اول مطرح بوده واحکام خاصی را به دنبال داشته است، شاید وجود برخی از روایات ، فکر گسترش اسلام با شمشیر را در برخی از مسلمانان ایجاد کرده مانند روایتی که از پیامبرصلی الله وعلیه وآله نقل شده که ایشان فرمود : من مأموریت دارم که با مردم جهاد کنم تا آنان به لا اله الا الله شهادت دهند ... گرچه این روایت بطور مطلق مورد عمل قرار نمی گیرد ودارای شرایطی است که فقهاء در مورد آن صحبت کرده اند. برخی از صاحب نظران ، در مورد گسترش اسلام قائل به نوعی تأویل شده وابراز می دارند ظاهردعوت اسلامی با جهاد وشمشیر است ولی باطن آن دعوت بدون جنگ است (شاید مقصود آن باشد که محتوای دین باعث انتشار آن شده است ) وگروهی" گسترش اسلام با شمشیر" را به این صورت معنا کرده اند که : شمشیر برای حمایت از دعوت در برابر مخالفین است وگرنه اسلام با اصل "دعوت واستدلال "گسترش پیدا می کند نه اینکه گسترش را به شمشیر نسبت دهیم.
البته باید توجه داشت "جهاد ابتدایی برای گسترش اسلام"که فقهاء مطرح کرده اند با بحث "گسترش اسلام با شمشیر" که غربی ها می گویند تفاوت دارد، زیرا جهاد ابتدایی لازم است با اجازه وصلاحدید معصومین علیهم السلام صورت گیرد وشرط آن دعوت است ولی در گسترش اسلام با شمشیر که غربی ها از آن سخن می گویند اغراض مادی ،کشور گشایی وقتل وغارت در آن راه دارد ، ودعوتی در کار نیست .
ازآنجایی که جهاد در صدر اسلام زمینه ساز گسترش اسلام در مناطق مختلف جهان گردیده ( خصوصاً کشور ما ایران ) و زمینه تمدنی بزرگ را فراهم نموده است، این تحقیق برای از بین بردن شبهات مسمومی که دشمنان در اذهان نسل جوان ایجاد می کنند مفید و مؤثر خواهد بود و زمینه ای برای پژوهشهای گسترده تر در آینده خواهد گردید .
در پایان نکاتی را در مورد این رساله یاد آور می شوم:
در این رساله به مفهوم شناسی واژۀ جهاد پرداخته شده وبا توجه به مطالب گفته شده، این احتمال که در مورد جهاد به حقیقت شرعیه قائل شویم تقویت گردیده است . با توجه به عنوان رساله: «نقش جهاد در گسترش اسلام »؛ عوامل دیگری که در این گسترش نقش داشته اند مورد بررسی قرار گرفته تا سهم جهاد در این گسترش مشخص گردد، علاوه بر اینکه نوع نگاه به موضوع جهاد از نظر اینکه نگاه به آن استقلالی بوده یا ابزاری وزمینه ای مورد بحث قرار گرفته است . در راستای مقایسۀ عوامل مختلف با جهاد، به نقش محتوایی دین اسلام توجه نموده ومقصود از آن را با توجه به سخنِ صاحبنظران تبیین کرده ایم. از آنجایی که هدف این رساله آن است که بگوید دین اسلام با شمشیر گسترش پیدا نکرده وعوامل دیگر در این جهت نقش بر جسته ای داشته اند، از نظر تاریخی به شیوه های گسترش اسلام در زمان پیامبرصلی الله وعلیه وآله وپس از رحلت ایشان توجه شده است.
فهرست مطالب
فصل اول کلیات و مفاهیم
بیان مسأله 8
ضرورت و اهداف 8
سؤالات تحقیق 8
فرضيات تحقيق 9
پیشینۀ بحث 9
منابع تحقیق 17
روش تحقیق 19
اصطلاحات...........................................................................................................................................................................................21
مقدمه 23
1/1-مفهوم شناسی جهاد 23
1/1/1-جهاد در لغت 23
2/1/1-کاربرد جهاد در قرآن 24
فصل دوم گسترش اسلام
1/2- گسترش اسلام در عصر پیامبر صلی الله وعلیه وآله 32
1/1/2-رسالت جهانی 33
2/1/2-کیفیت دعوت 36
3/1/2-پیامبر(ص) شخصیتی جهانی 38
4/1/2-شبهه ای درمورد رسالت جهانی پیامبر( ص) 39
5/1/2-رسالت تبلیغی پیامبر صلی الله وعلیه وآله و یاران 40
1/5/1/2-هجرت به حبشه(پنجم بعثت) 41
2/5/1/2-سفر به طائف ( یازدهم بعثت) 41
3/5/1/2-دعوت قبایل عرب در ایام حج (یازدهم بعثت به بعد) 42
4/5/1/2-رفتن به عقبه وپیمان با اهل یثرب(دوازده وسیزده بعثت) 43
5/5/1/2-هجرت به مدینه واستقرار دولت اسلامی( چهاردهم بعثت) 45
6/1/2-آمادگی برای جهاد 47
7/1/2-ارزشها و فضايل انسانى در جنگهاى اسلامى 48
8/1/2-نامه های پیامبر (ص) وگسترش اسلام(ششم هجرت) 49
1/8/1/2-پیام صلح ودوستی 52
9/1/2-اعزام مبلغ ومعلم قرآن 56
10/1/2-گسترش سرزمینی اسلام در زمان پیامبر صلی الله وعلیه وآله 57
2/2- گسترش اسلام پس از پیامبرصلی الله وعلیه وآله 59
1/2/2-جنگ و کشورگشایی 59
1/1/2/2- تبلیغ اسلام بدون کشور گشایی ! 59
2/1/2/2-:ما هیت جنگ های پس از پیامبر صلی الله وعلیه وآله 62
3/1/2/2-حضرت علی علیه السلام وفتوحات 63
4/1/2/2-گسترش اسلام بدون جنگ 64
2/2/2-چگونگی گسترش اسلام پس از پیامبر صلی الله وعلیه وآله 66
1/2/2/2-فتوحات زمینه ساز حضور اسلام در سرزمینهای فتح شده 66
2/2/2/2-ساختن مسجد در بلاد فتح شده 66
3/2/2/2-رفتارمنصفانه با غیر مسلمانان 67
3/2/2-تأثیر فتح مسلمانان در نقاط مختلف 68
1/3/2/2-مصر 68
2/3/2/2-ایران 69
3/3/2/2-رفتار اعراب با مردم ایران 70
4/3/2/2- روم 70
4/2/2- از بین بردن مظاهر شرک وبت پرستی، زمینه سازپذیرش اسلام 72
5/2/2-منطق قوی اسلام وپاسخگوئی آن به نیازهای بشری 73
6/2/2-آموزشِ سیره وسنت پیامبرصلی الله وعلیه وآله زمینه ساز آشنایی مردم با اسلام 74
7/2/2-اعزام مبلّغ 74
8/2/2-نقش اهل بیت علیهم السلام 74
9/2/2-تو سعۀ سرزمینی..............................................................................................................................75
3/2- فتوحات پس از پیامبر صلی الله وعلیه وآله 78
1/3/2-فتوحات در عهد خلیفه دوم 78
2/3/2-ادامه فتوحات در عراق و فتح ایران 79
3/3/2-ادامه فتوحات و توسعه قلمرو اسلامی 81
4/3/2-سلامت فتوحات 82
1/4/3/2-نامه های پیامبر صلی الله وعلیه وآله و آغاز فتوحات ! 82
2/4/3/2-بشارت پیامبر (ص) بر فتوحات ایران و روم 83
5/3/2-فتوحات وگسترش اسلام: 84
4/2-موضع ودیدگاه اهل بیت علیهم السلام در مورد فتوحات 89
1/4/2-عدم شرکت امام علی علیه السلام در فتوحات 89
2/4/2- مشورت خلفا با امام علی علیه السلام 90
3/4/2-نقش امام علی علیه السلام در فتوحات 93
4/4/2-امام علی علیه السلام و تجویز فتوحات 97
5/4/2-حضور اصحاب علی علیه السلام در فتوحات 98
6/4/2-حضور امام حسن و امام حسین علیهماالسلام در فتوحات 100
7/4/2-دعا برای مرزداران 101
فصل سوم وضعیت فرهنگی واجتماعی مناطق مختلف پیش از اسلام
1/3-محیط پیدایش اسلام 107
1/1/3-جاهليت در نهج البلاغه 110
2/3-حکومت ساسانیان 111
1/2/3-وضعیت دین در زمان ساسانی 112
2/2/3- حقوق زن وخانواده 113
3/3- دولت روم 115
1/3/3-دوره ژوستی نین 115
2/3/3-ازدواج با تئودو را 116
1/2/3/3-رقابت سبز پوشان وآبی پوشان 116
3/3/3-تعصبات مذهبی 117
4/3/3-بر خورد های نظامی 117
5/3/3-پس از ژوستی نین 118
فصل چهارم عوامل گسترش اسلام
1/4- عوامل گسترش از دیدگاه اسلامی 121
1/1/4-قرآن کتاب آسمانی 121
2/1/4-اخلاق پیامبرصلی الله وعلیه وآله 124
3/1/4-جهاد فی سبیل الله 126
4/1/4- فتح مکه 127
5/1/4-امداد ویاری الهی 128
6/1/4-پیروان پیامبر(ص) 130
7/1/4-ایمان واعتقاد مسلمانان 132
8/1/4-فداکاری وشهامت امیر مؤمنان علی علیه السلام 133
2/4- عوامل گسترش اسلام از دیدگاه مستشرقان 135
1/2/4-جامعیت قوانین اسلام 135
2/2/4-توجه به نیازهای انسانی 136
3/2/4-سادگی اصول اسلام 137
4/2/4-عوامل گسترش اسلام در خصوص ایران وروم 138
5/2/4-نقد وبررسی سخنی در مورد شکست حکومت ساسانی 142
6/2/4-جمع بندی، تحلیل وبررسی عوامل گسترش اسلام 147
7/2/4-تامّلی در انگیزۀ فتوحات 150
8/2/4-تأمّلی در بارۀ «ماهیت دین» به عنوان یکی از عوامل گسترش اسلام 152
فصل پنجم شبهات مستشرقان
1/5-خط مشی غربی ها در مواجهه با فرهنگ اسلامی 155
1/1/5-مفهوم استشراق: 156
2/1/5-آغاز استشراق 157
3/1/5-انگیزۀ استشراق 157
4/1/5-اسلام ستیزی 158
5/1/5-انگیزه های جنگ طلبی 159
6/1/5-اعتراف برخی از مستشرقین به غرض ورزی غربیان 160
7/1/5-مشکل تحقیق در آثار مستشرقان ....................................................................162
2/5-پاسخ به شبهات 163
1/2/5-شبهه اول: تعبیر از پیامبراسلام صلی الله وعلیه وآله(العیاذ بالله)به جنگجو و تشنه قدرت ! 163
2/2/5-شبهه دوم: تعبیر اسلام به دینی که با عقل سازگار نیست از این رو مردم را به دین اجبار می کند! 164
3/2/5-شبهۀ سوم: استفاده اسلام از ابزار خشونت در دعوت مردم! 170
4/2/5-شبهه چهارم:تعبیر از اسلام به دینی که با زر وزور به موفقیت رسیده است! 171
5/2/5-شبهه پنجم :استقرار اسلام با تعصب وشدّت وزیر پا گذاشتن قوانین اخلاق! 171
6/2/5-شبهه ششم: اسلامِ خشن ومسیحیتِ مهربان! 174
7/2/5-شبهه هفتم: شمشیر اسلام بالاترین دشمن تمدن! 175
8/2/5-شبهه هشتم:جنگیدن وخشونت ورزی با هر کس که عقیده مخالف دارد! 176
9/2/5-شبهه نهم: تفاوت بین سوره های مکی ومدنی در نرمی وخشونت! 178
10/2/5-شبهه دهم: تغییر شخصیت پیامبر(ص) در مکه و مدینه! 179
11/2/5-شبهه یازدهم 181
12/2/5-شبهه دوازدهم: حمله به کاروان تجاری قریش یک نوع غارتگرى و انتقام گیری! 187
جمع بندی و نتیجه گیری: 190
نظر نهایی 192
فهرست منابع 194