اين نوشتار به بررسي کارايي مصرف آب در روستاهای استان سمنان با توجه به کاربری آنها با استفاده از مدل تحليل پوششي داده ها مي پردازد. تعداد روستاهای مورد برری در این تحقیق 155 روستا می باشد. يکي از تکنيک هايي که بخوبي در اين جهت موثر مي باشد، مدل تحليل پوششي داده ها (DEA) است. روش تحليل پوششي داده ها بر مبناي مدل برنامه ريزي خطي بنا شده و اين روش نيازمند يک سري اطلاعاتي است که با تحليل آن کارايي يا عدم کارايي واحدهاي تصميم گيرنده مشخص مي شود. در اين مقاله، با تهيه و تدوين مهمترين شاخص ها، وروديها و خروجيهاي مدل تحلیل پوششی داده ها مشخص شده است. ورودي ها شامل تعداد اشتراک در واحد های اداری و عمومی، آب آزاد، آموزشی، تجاری و صنعتی و مسکونی و خروجي هاي در نظر گرفته شده نيز مصرف واحد ها به تفکیک مشترکین فوق می باشد. بر اساس اطلاعات موجود نتايج کارايي هر يک از شرکت ها با استفاده از نرم افزار متلب بدست آمده است. در نهايت کاراترين شرکتها به عنوان الگو انتخاب و معرفي شده اند. ضمن مقايسه، شرکتهاي ناکارا مي توانند خود را به شرکتهاي کارا نزديک نموده تا به سطح کارايي لازم دسترسي يابند. این پژوهش مهندسی صنایع شامل پنج فصل است و به صورت فایل word قابل دانلود می باشد.
مقدمه
همه سازمان ها اعم از دولتی، انتفاعی و خصوصی رسیدن به سود را هدف اصلی خود قرار داده اند. بنابراین تولید بیشتر محصولات با تعداد معینی از منابع یا بدست آوردن مقدار معینی محصول با کاهش منابع دارای اهمیت می باشد. پس این سازمان ها به دنبال افزایش ستاده خود و همزمان کاهش ارزش داده خود می باشند تا با کاهش هزینه و از طرف دیگر افزایش ارزش افزوده محصول خود را به سودآوری مناسب تر برسانند. این همان مفهوم مقوله کارایی است. افزايش كارايي موجب ارتقا بهره وري و كمك موثر در نيل به اهداف سازماني خواهد شد(نوروز خانی، 1390).
ارزیابی عملکرد طی سالهای اخیر بطور گسترده ای به نقد کشیده شده و تعاریف جامعی از اهداف و عملکرد های آن در حوزه مدیریت منابع انسانی ارائه شده است. نگاهی گذرا به سیر تکاملی ارزیابی نشان می دهد که در مدیریت قدیم و کلاسیک بدان به مثابه کنترل در وظایف و کارکرد های مدیر نگریسته شده است ولی امروزه به صورت یک فرایند پویا، مستمر، کیفی و متقابل (مدیر و کارکنان) به عنوان پاره سیستم اصلی مدیریت منابع انسانی کارکردی فراتر از اعطاء پاداش، تأکید بر حمایت رفتار، ایجاد ارتباط بین مدیران و کارکنان و بهسازی منابع انسانی در سازمانها دارد(فرهادی و همکاران، 1381). در این فصل ابتدا مساله ، سوالات و اهداف تحقیق تشریح می نماییم سپس ضرورت انجام این تحقیق و قلمرو تحقیق را از منظر موضوعی ، مکانی و زمانی بیان نموده و در پایان به نوآوری تحقیق و ذکر برخی از تعاریف می پردازیم .
بیان مساله
ارزیابی عملکرد طی سالهای اخیر به‌طور گسترده‌ای به‌نقد کشیده شده و تعاریف جامعی از اهداف و عملکردهای آن در حوزه مدیریت ارائه‌شده است. نگاهی گذرا به سیر تکاملی ارزیابی نشان می‌دهد که در مدیریت قدیم و کلاسیک بدان به‌مثابه کنترل در وظایف و کارکردهای مدیر نگریسته شده است ولی امروزه به‌صورت یک فرایند پویا و مستمر به‌عنوان پاره سیستم اصلی مدیریت در سازمانها می باشد . سنجش میزان دستیابی به اهداف و نحوه استفاده از منابع و امکانات نقش بسیار مهمی را در این راستا ایفا می‌کند. درواقع ارزیابی عملکرد به‌عنوان هسته اصلی فعالیت‌ها و اقدامات مدیریت مطرح می‌باشد. سیستم عملکرد، یک نوع سیستم اطلاعاتی است که قلب فرآیند مدیریت عملکرد می‌باشد و اهمیت حیاتی برای اثربخشی و کارایی کارکرد سیستم مدیریت عملکرد دارد .
کارایی بیانگر میزان بهره‌وری یک سازمان از منابع خود نسبت به بهترین عملکرد در مقطعی از زمان است. مفهوم کارایی معمولاً با دو واژه اثربخشی و بهره‌وری اشتباه می‌شود. اثربخشی میزان هم‌جهت بودن فعالیت‌های یک سازمان با اهداف تعیین‌شده برای آن و به‌عبارت‌دیگر درجه دستیابی هدف را بیان می‌دارد. اما بهره‌وری ترکیبی از اثربخشی و کارایی است. (مهرگان،1391) محصولات با تعداد معینی از منابع یا به دست آوردن مقدار معینی محصول با کاهش منابع دارای اهمیت می‌باشد. پس این سازمانها به دنبال افزایش ستاده خود و همزمان کاهش ارزش داده خود می‌باشند تا با کاهش هزینه و از طرف دیگر افزایش ارزش‌افزوده محصول خود را به سودآوری مناسب‌تر برسانند. این همان مفهوم مقوله کارایی است. افزایش کارایی موجب ارتقا بهره‌وری و کمک مؤثر در نیل به اهداف سازمانی خواهد شد (نوروز خانی، 1390). با توجه به این که در حوزه انرژی و مصرف آب کارایی و افزایش بهره وری در مصرف یکی از مسایل مهم می باشد با در نظر گرفتن تعداد اشتراک در مصرف آب به عنوان داده و میزان مصرف هر نوع از اشتراک به عنوان ستاده تلاش می شود تا میزان مصرف آب در این روستا ها ارزیابی و کارایی هر کدام از روستاها نسبت به کل محاسبه شود تا واحد مصرف کنده کارا به عنوان اولین الگوی مصرف مناسب نسبت به بقیه واحد ها معرفی گردد.جهت ارزیابی از روش تحلیل پوششی داده ها که یک روش غیر پارامتریک می باشد استفاده می شود. در این روش تمامی مراکز مصرف کارا و نا کارا و میزان کارایی هر کدام محاسبه و پس از آن می توان دلایل ناکارامدی واحد های کار نسبت به واحد های کارا را تحلیل نمود.
کارایی
تعاریف مختلفی در منابع متفاوت به شکل زیر برای کارایی ارائه شده است :
معروف ترین تعریف کارایی توسط پیتر دراکر مطرح شده که عبارت است از: درست انجام دادن کارها یا انجام درست کارها. شرمن کارایی را به عنوان توانایی تولید خروجی ها یا خدمات یا حداقل سطح ورودی ها با منابع مورد نیاز تعریف می نماید(آوکیران ، 2001). واژه نامه وبستر ، کارایی را معادل اثربخشی دانسته و آن را ظرفیت تولید مطلوب یا حداقل مصرف انرژی، زمان، پول یا مواد تعریف کرده است. ژوژف پروکنیکف در کتاب مدیریت بهره وری، کارایی را تولید کالایی با کیفیت بالا و در کوتاهترین زمان ممکن تعریف کرده است. منوچهر فرهنگ در وازه نامه اقتصادی خود کارایی را به این صورت تعریف کرده است که کارایی نسبت مقدار تولید شده به مقدار عاملی است که به کار افتاده است. لازم به یادآوری است که این فرهنگ علوم اقتصادی دو مفهوم کارایی فنی و اقتصادی را معادل هم دانسته است(باقر زاده، 1386). کارایی بیانگر این مفهوم است که یک سازمان به چه خوبی از منابع خود در راستای تولید نسبت به بهترین عملکرد در مقطعی از زمان استفاده کرده است(مهرگان،1387).
اثربخشی
اولین دیدگاهی که به اثربخشی ارائه شده، بسیار ساده بود. اثربخشی به عنوان، میزان یا حدی که یک سازمان اهداف خود را محقق می سازد تعریف شده بود. پیتر دراکر اندیشمند بزرگ مدیریت، اثربخشی را «انجام کار های درست» تعریف می کند. نقطه مشترک تمامی تعاریف ارائه شده میزان دستیابی به اهداف است. ولی آموزه محققین سازمانی بر این عقیده اند که سنجش اثربخشی مستلزم رعایت معیار های چندگانه ای می باشد که وظایف سازمان را بر اساس ویژگی های مختلفی مورد ارزیابی قرار می دهد. در اثر بخشی سازمان باید هم به وسایل و امکانات (فرایند) و هم به نتایج حاصله (اهداف) توجه نمود. با توجه به بیان فوق رویکرد های گوناگونی ( رویکرد نیل به هدف، رویکرد عوامل استراتژیک و رویکرد عوامل رقابتی) به منظور سنجش میزان اثربخشی سازمان ارائه شده است(عیسی خانی، 1381). اثربخشی عبارت از درجه و میزان نیل به اهداف تعیین شده است. به بیان دیگر اثربخشی نشان می دهد که تا چه میزان از تلاش های انجام شده نتایج مورد نظر حاصل شده است(ابطحی کاظمی، 1382). طبق تعریف میزان تطبیق مشخصات خروجی یک سیستم، با مشخصات از پیش تعیین شده آن را اثربخشی سیستم می گویند(باقر زاده، 1386).
تفاوت کارایی و اثربخشی
كارايي و اثربخشي از اصطلاحات معمول مديريت مي باشد. با اينكه هر دو با صدا و حرف يكي شروع مي شوند اما معاني متفاوتي دارند. كارايي اشاره به انجام كار به شيوه درست مي باشد. به طور علمي، از آن به عنوان خروجي نسبت به ورودي تعريف شده و برگفتن حداكثر خروجي با حداقل منابع. از سوي ديگر اثربخشي اشاره به انجام كارهاي صحيح به طور معمول خروجي واقعي در مقابل خروجي مورد نظر مي باشد. از آنجایيكه در كارايي همه چيز در مورد تمركز بر روي فرآيند مورد اهميت است كه به معناي انجام كارها در حالي كه رسيدن به پايان هدف تعيين شده است. كارايي نگران وضعيت كنوني و يا وضع موجود است. فكر كردن درباره آينده و اضافه كردن و يا حذف منابع جريان كارايي را بر هم مي زند. اثربخشي از سوي ديگر معتقد است هدف در پايان هر جلسه بايد مورد توجه قرار گيرد. و هر متغير ديگري در آينده ممكن است تغيير كند. بدين منظور، گاه در كارايي نظم و دقت زياد مورد نياز است. اين مي تواند باعث انعطاف ناپذيري در سيستم شود. اثربخشي از سوي ديگر نگه مي دارد استراتژي بلند مدت را در ذهن بنابراين بيشتر با تغييرات محيط مطابقت مي كند. از آنجاييكه كارايي در مورد انجام كارهايي صحيح است بنابراين نيازمند اسناد و مدارك در اين مرحله مي‌باشد. انجام كارهاي مشابه و مراحل تكراري در اين شيوه قطعا باعث تضعيف (سستي) نوآوري مي‌شود. از سوي ديگر اثربخشي نوآوري را تقويت مي كند و آن نيازمند افراد هوشمند مي‌باشد. كه شيوه هاي متفاوت آنها مي تواند هدف مورد نظر را تأمين كند. كارايي به دنبال اجتناب از اشتباهات يا خطاها در حاليكه اثربخشي به دنبال به دست آوردن نتايج مي‌باشد.
خلاصه آنکه:
1 كارايي به معناي انجام كارهاي درست در حاليكه اثربخشي انجام درست كارها مي باشد.
2 كارايي تمركز مي كند بر فرآيند در حاليكه اثربخشي تمركز مي كند بر پايان كار.
3 كارايي محدود مي شود به زمان حال، در حاليكه اثربخشي شامل فكر كردن به زمان هاي طولاني مي شود.
4 سازمانها بايد هر دو اثربخشي و كارايي براي رسيدن به موفقيت تنظيم كنند(امیران، 1380).
در مقوله کارایی بیشتر به هزینه و در مقوله اثربخشی به هدف توجه می شود. برای اینکه یک سازمان بتواند موفق باشد باید هم دارای کارایی باشد و هم اثربخشی. به عبارت دیگر سازمان و مدیریتی موفق است که با استفاده بهینه از منابع و امکانات بتواند به اهداف مد نظر خود برسد(عیسی خانی، 1381).
کارایی سازمان
کارایی سازمان از مدت ها پیش مورد توجه محققین مسائل سازمان و مدیریت بوده و می باشد. بوروکراسی وبر (1947) کاملترین نمونه کارایی است، هرچند که ماکس وبر تعریف مشخص و روشنی از کارایی را ارائه نمی دهد ولی در دیدگاه خود بوروکراسی را از نظر فنی کاراترین شکل سازمانی معرفی می کند و اذعان دارد که بوروکراسی هزینه ها را حداقل می کند. هربرت سایمون (1976) می گوید برای کارا شدن ساده ترین کار این است که کوتاه ترین مسیر و ارزان ترین ابزار (وسیله) برای رسیدن به اهداف مطلوب انتخاب شود. کالبریت (1973) در تئوری پردازش اطلاعات خود بحث می کند که سازمان ها ساختاری را انتخاب می کنند که هزینه پردازش اطلاعات را حداقل و کارایی را حداکثر کنند. بسیاری از تئوری های سازمانی درصدد هستند که پیش بینی کنند چه نوع ساختار سازمانی تحت شرایط محیطی معین و تکنولوژی مشخص به صورت کارا عمل می کنند. تامسون (1967) ساختاری را پیشنهاد می کند که هزینه تعامل با تغییرات در نحوه توزیع داده ها و ستاده های سازمان را حداقل کند. کالبریت ساختار سازمانی را پیشنهاد می کند که هزینه تعامل با سطوح گوناگون عدم اطمینان را حداقل می کند. هدف تئوری های سازمانی این بوده که با ارائه یک ساختار سازمانی مناسب سازمان ها را از بعد کلان به سوی کارایی سوق داده و باعث ایجاد عملیات کارآمد در آنها شوند. ولی در مجموع نتوانستند معیار مطلقی را برای کارایی از دیدگاه کلان سازمانی ارائه دهند(عیسی خانی، 1381).
تحلیل پوششی داده یک روش برنامه ریزی خطی
تحلیل پوششی داده ها یک روش برنامه ریزی خطی ریاضی برای ارزیابی کارایی واحدهای تصمیم گیرنده ای است که چندین ورودی و چندین خروجی را دارند. اندازه گیری کارایی به دلیل اهمیت آن در ارزیابی عملکرد یک شرکت یا سازمان، همواره مورد توجه محققان قرار داشته است. در سال 1957، فارل با استفاده از روشی همانند اندازه گیری کارایی در مباحث مهندسی، به اندازه گیری کارایی برای واحدهای تولیدی اقدام کرد.موردی که فارل برای اندازه گیری کارایی مد نظر قرار داد، شامل یک ورودی و یک خروجی بود.( خواجوی، سلیمی فر و ربیعه،1384)
چارنز، کوپر و رودز دیدگاه فارل را توسعه دادند و الگویی را ارائه کردند که توانایی اندازه گیری کارایی را با چندین ورودی و خروجی را داشت. این الگو، تحت عنوان تحلیل پوششی داده ها نام گرفت و اولین بار در رساله دکترای ادوارد رودز به راهنمایی کوپر با عنوان ارزیابی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مدارس ملی آمریکا در سال 1976 در دانشگاه کارنگی مورد استفاده قرار گرفت. از آنجا که این مدل توسط چارنز، کوپر و رودز ارائه گردید به مدل CCR که از حروف اول سه فرد فوق تشکیل شده است معروف گردید. هدف در این مدل اندازه گیری و مقایسه کارایی نسبی واحدهای سازمانی مانند مدارس، بیمارستانها، شعب بانکها، شهرداری ها و ... که دارای چندین ورودی و خروجی شبیه به هم باشند است.( مهرگان، 1387)
تحلیل پوششی داده ها یک مدل برنامه ریزی خطی ریاضی به کار گرفته شده برای داده های مشاهده شده است که روشی جدید برای تخمین تجربی نسبت های وزنی است، یا مرز کارایی را همچون تابع تولید فراهم می سازد که پایه اقتصاد مدرن است.( آذر و موتمنی،1385) تحلیل پوششی داده¬ها، یک روش برنامه ریزی خطی است که با استفاده از اطلاعات سازمانها به عنوان واحدهای تصمیم گیرنده اقدام به ساخت واحد کارا می¬کند . مرز فوق براساس اطلاعات در قالب نهاده ها و ستانده ها و براساس نتایج برنامه ریزی خطی متوالی ساخته می شود و در واقع درجه ناکارایی هر واحد تصمیم گیرنده بسته به میزان فاصله واحد مزبور تا مرز کارایی قرار دارد.(آذر و موتمنی،1385) روش تحلیل پوششی داده ها یک روش برنامه ریزی ریاضی برای ارزیابی واحد تصمیم گیری است که هر یک از واحدهای تصمیم گیری، با مصرف m ورودی( نهاده )، s خروجی ( ستانده) تولید می کنند.
تحلیل پوششی داده ها
یکی از ابزارهای مناسب و کارآمد در این زمینه ، تحلیل پوششی داده‌ها می‌باشد که به عنوان یک روش غیر پارامتری به منظور محاسبه کارایی واحدهای تصمیم گیرنده استفاده می‌شود. امروزه استفاده از تکنیک تحلیل پوششی داده‌ها با سرعت زیادی در حال گسترش بوده و در ارزیابی سازمانها و صنایع مختلف مانند صنعت بانکداری، پست، بیمارستانها، مراکز آموزشی، نیروگاه ها، پالایشگاه‌ها و... استفاده می‌شود. توسعه‌های زیادی از جنبه تئوری و کاربردی در مدلهای تحلیل پوششی داده‌ها اتفاق افتاده که شناخت جوانب مختلف آن را برای به کارگیری دقیقتر اجتناب ناپذیر می‌کند. استفاده از مدلهای تحلیل پوششی داده‌ها علاوه بر تعیین میزان کارایی نسبی، نقاط ضعف سازمان را در شاخصهای مختلف تعیین کرده و با ارائه میزان مطلوب آنها، خط مشی سازمان را به سوی ارتقای کارایی و بهره وری مشخص می‌کند. همچنین الگوهای کارا که ارزیابی واحدهای ناکارا بر اساس آنها انجام گرفته‌است به واحدهای ناکارا معرفی می‌شوند. الگوهای کارا واحدهایی هستند که با ورودی‌های مشابه واحد ناکارا خروجی‌های بیشتر یا همان خروجی‌ها را با استفاده از ورودی‌های کمتر تولید کرده‌اند. این تنوع وسیع در نتایج است که موجب شده استفاده از این تکنیک با سرعت فزاینده‌ای رو به گسترش باشد. همین امر موجب شده است که این تکنیک از بعد تئوری نیز رشد فزاینده‌ای داشته باشد و به یکی از شاخه‌های فعال در علم تحقیق در عملیات تبدیل شود(کامانو، 2005). تحلیل پوششی داده ها تکنیکی ناپارامتریک برای سنجش و ارزیابی کارایی نسبی مجموعه ای از پدیده ها (سازمان ها) با ورودی ها و خروجی های قطعی است.
به عبارت دیگر تحلیل پوششی داده ها روشی است که برای محاسبه کارایی نسبی واحد های تصمیم گیرنده که منابع چند گانه متشابهی را برای تولید خروجی های مشابه به کار می برند، ایجاد شده است. تحلیل پوششی داده ها مرکب از برخی مدل های ریاضی مشترک در اصل «پوششی بودن» است. هدف تحلیل پوششی داده ها ارزیابی کارایی نسبی واحد های تصمیم گیرنده متغیر با استفاده از داده های ورودی و خروجی متغیر است. واژه «نسبی» در تحلیل پوششی داده ها یک واژه اساسی است، چون ممکن است یک واحد تصمیم گیرنده در مقایسه با یک سری از داده های واحد های تصمیم گیرنده دیگر به عنوان یک واحد تصمیم گیرنده کارا شناخته شود، درحالیکه وقتی با یک مجموعه داده از واحد های تصمیم گیرنده دیگر محاسبه شود ناکارا تشخیص داده شود. نقطه شروع استفاده از تحلیل پوششی داده ها ایجاد یک نسبت سازگار از مجموعه موزون خروجی ها به مجموع موزون خروجی ها برای هر واحد تصمیم گیرنده است(ریکاردو ، 2008).
تحلیل پوششی داده ها به جای مقایسه یک به یک واحد ها یک ترکیب خطی از واحد ها را با هم مقایسه می کند. بدین صورت که وقتی چندین واحد تصمیم گیری با نهاده ها و ستاده های چند گانه وجود دارد به جای مقایسه یک به یک واحد، با ایجاد یک واحد مجازی که ترکیب خطی از سایر واحد های تصمیم گیری می باشد، به ارزیابی واحد های تصمیم گیری می پردازد. یک واحد تصمیم گیری کاراست اگر واحد یا ترکیبی از سایر واحد ها بتوانند همان مقدار ستاده واحد تحت بررسی را با مقدار داده کمتری تولید کنند و یا به عبارت دیگر واحد تصمیم گیری کاراست اگر واحد یا ترکیبی از سایر واحد ها بتوانند با همان مقدار داده تحت ارزیابی میزان ستاده بیشتری نسبت به واحد تحت ارزیابی تولید کنند. واحدی که کارا نباشد، ناکارا می باشد(عیسی خانی، 1381).
مزایای تحلیل پوششی داده ها
مزایای این روش به شرح زیر می باشد.(موتمنی، 1381)
1- این روش به واحد اندازه¬گیری حساس نیست و ورودی ها و خروجی ها می توانند دارای واحدهای مختلفی باشند.
2- روش تحلیل پوشش داده ها یک روش مدیریتی است که کارایی واحد ها را به طور نسبی اندازه¬گیری می کند و راهکارهای مدیریتی ارائه می دهد.
3 -در حالتی که واحد اقتصادی دارای چندین ورودی در فرایند ایجاد خروجی باشد، روش برنامه¬ریزی خطی به راحتی می تواند ترکیب بهینه ورودی ها و خروجی ها را برای یک واحد کارا تعیین کند.
4- این روش به مقایسه واحد ها با یکدیگر می پردازد و از ایده¬آل گرایی محض به دور است.
5- این روش بیش از سایر روش ها، قابلیت تعمیم پذیری و گسترش دارد و به کارگیری آن در یک واحد برای یک موضوع می تواند زمینه را برای کارهای بعدی نیز فراهم کند.
6- همچنین این روش فقط کارایی را مشخص می¬کند و نقطه ضعف سایر سیستم های اندازه گیری را که نوعی مطلق گرایی را دنبال می کنند ندارد و کارا بودن در این الگو یک کمیت دست یافتنی است.
7- تحلیل پوششی داده ها، قابلیت بسیار بالایی در رتبه بندی کامل واحدهای تصمیم گیرنده مورد مطالعه را فراهم می سازد و مدل هایی مثل مدل اندرسن پترسن می توانند واحدهای کارا را نیز رتبه بندی کنند و کاراترین واحد را از میان واحدهای کارا برگزینند.
معایب تحلیل پوششی داده ها
این روش به مانند هر روشی دارای محدودیتهایی است که باید در عمل به این محدودیتها توجه ویژه ای شود تا نتایج حاصل از آن معتبر باشد. از مهمترین این محدودیتها می توان به موارد زیر اشاره کرد.
1- چون این روش یک تکنیک ریاضی و عددی محض است؛ از این رو، خطاهای اندازه گیری ممکن است تغییرات عمده¬ ای در نتایج به همراه داشته باشد که می بایست پس از شناسایی واحد کارا به کنترل مجدد ورودی ها و خروجی ها اقدام و از صحت آن اطمینان حاصل نمود.
2- این روش ها صرفاً یک روش ریاضی و براساس برنامه ریزی خطی است و توانایی مقایسه متغیرهای کیفی واحد تصمیم گیری را ندارد.
3- اگر تنها یکی از ورودی ها و خروجی های واحد تصمیم گیری تغییر کند، تغییرات اساسی در درجه کارایی واحد تصمیم گیری پیش خواهد آمد.
4- توافق کلی در مورد انتخاب ورودی ها و خروجی ها در این روش وجود ندارد.